Narcisme is een gedragspatroon dat voor de omgeving erg lastig is. De basis ervan is angst en het komt veel voor: de hele westerse (media-)cultuur neigt ernaar. Mjon van Oers schreef een boek over narcisme in relaties, familie en werk.

 

In echtscheidingen en bij relatiebreuken klinken naar en door beide partijen dikwijls de vreselijkste kwalificaties. Vaak komen die voort uit verdriet, boosheid en de nog niet verwerkte verliesemoties. Verwijten als narcist’, ‘borderliner’ en ‘autist’ klinken dikwijls. Iets vaker zijn mannen in de statistieken narcistisch. Maar de schade van échte narcisten is veel groter dan gedacht. ‘Het gebeurt vaker dat er echtscheidingen plaatsvinden waarbij mensen in hoge conflicten belanden en dat niemand het narcisme bij een van de partners herkent’, aldus Mjon van Oers. Zij schreef ‘Voorbij narcisme’. Wie het aandurft om over dit onderwerp een boek te schrijven, heeft lef. Want daarmee voorziet ze niet alleen ruziënde partijen van munitie, maar legt de schrijver ook de vinger op een stoornis in het collectieve westerse bewustzijn. Of zout in de wond, maar net hoe je het bekijkt. Het is een handzaam en zeer leesbaar boek voor wie met narcisme in werk of relatie te maken krijgt.

Wat is narcisme precies? Zie kader, onderaan. Kort gezegd: een diepgaand patroon van én ingebeelde grootheid én grote behoefte aan bewondering én gebrek aan empathie voor anderen.

En dat raakt niet alleen ruziënde echtelieden, maar de hele maatschappij. Recent werden bankmensen in een parlementaire enquête ondervraagd over hun hoogmoedige en voor de maatschappij schadelijke beslissingen. Toen bleek dat ambitie en grootheidswaan de leidende motieven waren geweest, zónder enige spoor van empathie voor de samenleving. In die zin vormen narcistische leiders en machthebbers een groot gevaar voor de samenleving. Joris Luyendijk schreef hierover een ontluisterende en alarmerende bestseller onder de veelzeggende titel ‘Het kan niet waar zijn’. Daarin komt het beeld naar voren van amorele mannen die hun innerlijke kompas kwijtraakten in hun manische streven naar grootheid. De term narcisme is menigmaal gevallen in commentaren op hun handelswijze. Narcisme levert dus niet alleen stof tot nadenken voor het persoonlijke domein, maar is ook van belang voor het collectieve domein. Een paar vragen aan schrijfster Mjon van Oers.

Waarom dit onderwerp?

‘Dat ik over het onderwerp narcisme ben gaan schrijven is eigenlijk geheel organisch verlopen. Jaren geleden zat ik in een zeer moeilijke relatie, toen ik voor het eerst over het woord narcist struikelde. Ik las de omschrijving van een typische narcist en schrok, want mijn partner voldeed daar in zijn geheel aan. Zijn onmogelijke gedrag had dus een naam! Ik zocht verder en na wat speurwerk vielen alle puzzelstukje in elkaar. Eindelijk begreep ik waar de vele moeilijkheden in de relatie vandaan kwamen. Want, hoe ik ook mijn best deed het was nooit goed genoeg, en hoeveel liefde ik ook gaf, het werkte gewoon niet.’

En dan maar een boek schrijven?

‘Toen ik zelf verder op onderzoek uitging, vond ik nog maar weinig informatie die in het Nederlands was geschreven. Daar was ik verbaasd en verontwaardigd over, omdat ik vind dat iedereen de gevaren van het aangaan van een relatie met een narcist zou moeten weten. Ik besloot daarom mijn vermogen als schrijver te gebruiken en schreef een special van tien artikelen met de titel: narcisme nader bekeken, op een openbare website. De vele hartverscheurende verhalen, overweldigende reacties en stroom aan vragen die hierop volgden, vroegen om uitgebreidere informatie. Ik schreef daarom een serie e-books met de titel Verraden door liefde, over narcisme in relaties, die al snel een bestseller werd.’

Narcisme is een veelomvattend onderwerp…

‘Ja, narcisme komt niet alleen voor in liefdesrelaties, maar eigenlijk in de gehele maatschappelijke cultuur. Het nieuwe boek ‘Voorbij het narcisme’ geeft een nog breder perspectief op narcisme, en was voor mij dan ook een logisch vervolg op de e-books om te schrijven. Narcisme is een ‘hot’ onderwerp geworden. Aan de ene kant ben ik daar heel blij mee.. Aan de andere kant is het inmiddels zo’n ‘containerbegrip’ geworden, dat het van alles en nog wat kan betekenen. Er is veel onduidelijkheid.’

Wat is de oorzaak eigenlijk?

‘De wetenschap duikelt nog over elkaar heen, om te bepalen wat de oorzaak van narcisme exact is. Eén ding is er inmiddels wel duidelijk, het gaat uiteindelijk om een beschadiging in het brein, waar het narcistisch gedrag vandaan komt. Waarschijnlijk heeft het ontstaan te maken met een genetische aanleg. Bij de verdere ontwikkeling kan door opvoeding en levenservaringen het narcisme dan verder wel of niet tot uiting komen. Neurologisch zie je dat bij narcisten bijvoorbeeld de spiegelneuronen niet ontwikkeld zijn, ze zijn wel aanwezig, maar niet voldoende ontwikkeld. Eigenlijk hebben ze niet genoeg eigenheid, een ik. Ze hebben een spiegelbeeld nodig als bevestiging, vandaar hun grote hang naar erkenning, bewondering als noodzakelijk vervanging van het afwezige zelfbeeld.’

Te veel zelfliefde?

‘Nee, het tegendeel, te weinig, of zelfs geen. Ze zien zichzelf niet door hun angst.

Gebrek aan liefde in het leven en dat leidt tot angst. Ze hebben vaak in hun jonge jaren ouders gehad die hen op een voetstuk plaatsten óf ze kregen juist weinig aandacht en geruststelling van ouders die teruglachten en hen geruststelden toen ze onzeker waren. Ze hebben geen houvast voor hun ik, geen geruststelling waardoor ze steeds bang zijn en die angst overschreeuwen, en helaas dan anderen gaan kleineren om zichzelf erboven te voelen.’

Zijn er niveaus in narcisme?

‘Ik onderscheid er drie. Het eerste is het normale narcisme dat iedereen in zich heeft. Het tweede is de lichte variant van iemand die erg graag schouderklopjes ontvangt en daardoor altijd het beste beentje voor zet, haantje de voorste en de beste in de klas moet zijn. Dit niveau kan irritant zijn maar vinden we nog redelijk normaal. En het derde niveau is dat van de Narcistische Persoonlijkheid Stoornis (NPS). Dit niveau is iemand die op anderen neerkijkt en in het geheel niet tegen kritiek kan. Wees gerust: als je je echt zorgen maakt of je misschien narcist bent, ben je het waarschijnlijk niet. Want dan ben je al bereid om naar jezelf te kijken en dat kan en wil een narcist nooit. Je hebt pas echt reden tot grote bezorgdheid wanneer de nare kanten van narcisme, zoals het gebrek aan empathie en geweten, uitdraaien op een patroon van manipulatie, intimidatie en agressie. Zeker als er tekenen zijn van ontrouw, mishandeling, controlerend gedrag en onredelijke woede-uitbarstingen, dan is er wel degelijk iets aan de hand.’

Lijden ze aan een diep gevoel van afgescheiden zijn?

‘De manier waarop een narcist in het leven staat is er een met een chronisch gebrek aan liefde. Angst brengt logischerwijs een ander soort handelen met zich mee dan liefde. Het drama van de narcist is dat hij geen liefde kan voelen en daardoor eigenlijk continu leeft in angst en daar ook uit handelt. Een narcist leeft als soldaat in een oorlog: ieder moment kan de spanning oplopen en de ‘bom’ ontploffen. Ze worden boos op hun omgeving en maken zich schuldig aan misbruik. Ook delen ze hun omgeving in in kampen: mensen die voor en tegen hen zijn. In de basis zien ze zichzelf afgescheiden van de wereld en anderen en is er een immense leegte in henzelf waardoor ze ook niet terug kunnen vallen op een gezond ik-besef. Daardoor moeten ze steeds weer hun bestaansrecht bevechten, afdwingen en bewezen krijgen van de omgeving.’

Komt een narcist ooit tot inkeer?

‘Zelden. Maar soms door een voorval zoals een hersenbloeding kan iemand minder onaangenaam  worden voor zijn of haar omgeving. Maar de eerste narcist die tot zelfinzicht komt moet nog geboren worden; want in hun beleving is het zo dat zij geen gebrek hebben. In therapie kan het gedrag  veranderen, de stoornis blijft. Eigenlijk is er geen hoop op genezing, vandaar dat we zulke mensen geen verantwoordelijkheid zouden moeten geven in het maatschappelijke verkeer. Ik ken interimmanagers die hele dagen de puinhopen van narcisten in organisaties moeten opruimen.’

Heb je zelf een narcistisch trekje?

‘Ja, net zoals iedereen. Ook ik heb bijvoorbeeld wel eens de neiging om iets recht te praten wat krom is voor mezelf, of om de schuld voor mijn eigen falen, aan ‘de omstandigheden’ te geven. Uiteindelijk doe ik wat ik doe wel met liefde en een warm hart en dat maakt toch een groot verschil.’

Meer: narcismeinrelaties.nl

Narcissus en zijn spiegelbeeld

De narcistische afwijking kreeg zijn naam van de Griekse mythologische figuur Narcissus. Deze jager was zo beeldschoon dat hij zich ver boven iedereen verheven achtte. Tot een god hem naar de rivier lokte en Narcissus daar in het water zijn spiegelbeeld zag en er verliefd op werd. Hij kon het evenbeeld dat hij bewonderde niet meer loslaten en verloor de wil verder te leven en stierf daar ten slotte. In sommige versies van het antieke verhaal pleegt hij zelfmoord.

Een fraai verhaal uit de moderne literatuur is het verhaal van Dorian Gray geschreven door Oscar Wilde. Dorian die leeft op de verbinding met zijn spiegelbeeld, en eigenwaarde en levensenergie haalt uit wat hij van zichzelf gereflecteerd krijgt.

En dat is precies de essentie van narcisme: de noodzaak om voortdurend bevestigd te worden van het eigen bestaan en liefst de eigen grootsheid. Deze afhankelijkheid van wat anderen je over jezelf bevestigen is een cultureel gegeven geworden in het westen. Het fenomeen selfie bijvoorbeeld is daarvan een goed voorbeeld. Maar ook de collectieve bewondering voor mensen die rijk, beroemd of mooi zijn, iets wat veel jongeren ambiëren voor hun toekomst.

De diepere oorzaak van narcisme is de leegte: de narcist is niet in staat tot zelfempathie en zelfacceptatie. In feit is het hele zelfbesef afwezig en uit de angst daardoor niets te zijn is er een dwangmatig gedrag dat tot bevestiging moet leiden van dat ze wél iemand zijn, met grootheidswaan als extremiteit.

Narcisme in de DSM V

De ‘Diagnostical and Statistical Manual of Mental Disorders’ (DSM gemakshalve) is een internationaal standaardwerk voor ieder die in de hulpverlening werkzaam is en de definities van mentale afwijkingen helder wil hebben. Een narcist voldoet aan ten minste 5 van de 9 criteria:

1. Heeft een opgeblazen gevoel van belangrijkheid (overdrijft eigen prestaties en talenten, verwacht te worden erkend als superieur, zonder de erbij horende prestaties).
2. Is gepreoccupeerd met fantasieën over grenzeloos succes, grenzeloze macht, genialiteit, schoonheid of ideale liefde.
3. Gelooft dat hij of zij ‘heel speciaal’ en uniek is en alleen begrepen kan worden door, of hoort om te gaan met, andere heel speciale mensen (of instellingen) met een hoge status.
4. Heeft een excessieve behoefte aan bewondering.
5. Heeft het gevoel bijzondere rechten te hebben, dat wil zeggen onredelijke verwachting van een uitzonderlijk welwillende behandeling of een automatisch meegaan met zijn verwachtingen.
6. Exploiteert anderen (maakt misbruik van anderen om zijn of haar eigen doelen te verwezenlijken).
7. Heeft een gebrek aan empathie; is niet bereid de gevoelens en behoeften van anderen te erkennen of zich ermee te identificeren.
8. Is vaak afgunstig op anderen of gelooft dat anderen afgunstig zijn op hem of haar.
9. Toont zich arrogant of hooghartig in houding of gedrag.